Barokowy zespół pojezuicki w Grudziądzu

---

Historia

Historia obecności Jezuitów w Grudziądzu sięga 1622 roku, kiedy to na zaproszenie Jana Działyńskiego oraz biskupa chełmińskiego Jana Kuczborskiego, przybyli oni do tego miasta. Początkowo ich działalność miała miejsce w rodowej kaplicy grobowej Działyńskich, znajdującej się przy farze. Z czasem jezuici dzielili kościół z proboszczem. Dysponując również majątkami ziemskimi, takimi jak Jabłonowo, uzyskali przywilej pozwalający na zakup działki niezbędnej do budowy kościoła oraz kolegium, a jego wydanie miało miejsce 13 listopada 1630 roku przez króla Zygmunta III Wazę.

W tym okresie Grudziądz był zamieszkały głównie przez ewangelików, co sprawiło, że działalność kontrreformacyjna Toaryszestwa Jezusowego zyskała na znaczeniu. Ostatecznie w 1647 roku udało się im zakupić odpowiednią parcelę budowlaną. Znajdowała się ona na obszernym terenie, obejmującym część kwartału pomiędzy współczesnymi ulicami Ratuszową, Kościelną, Tkacką a Spichrzową. W 1647 roku poświęcono kamień węgielny pod budowę kościoła i kolegium. W tym samym czasie rozpoczęto działalność małego kolegium w prowizorycznych warunkach, aczkolwiek niektóre źródła wspominają o oficjalnym rozpoczęciu nauczania dopiero w roku 1651.

Realizacja budowy została wstrzymana przez wydarzenia Szwedzkiego Potopu w latach 1655–1659, kiedy to jezuici zostali zmuszeni do opuszczenia Grudziądza. Powroty na budowę następowały w 1680 roku dzięki fundacji Tomasza Działyńskiego, wojewody chełmińskiego. Zasadnicze prace budowlane zakończono w 1684 roku. W tym czasie uczelnię wspierał także Marcin Kazimierz Borowski, starosta grudziądzki.

Budowa kościoła, która rozpoczęła się pod koniec XVII wieku, napotkała liczne trudności ważnych związanych z późniejszymi wojnami, a jej finalizacja miała miejsce dopiero w 1723 roku, z wcześniejszą konsekracją, która odbyła się 3 grudnia 1721 roku. W latach 1722–1725 wzniesiono wieżę kolegium oraz jego zachodnie skrzydło, które było połączone z jednym ze spichrzów przejściem nad ulicą. Pierwsza połowa XVIII wieku to czas największego rozkwitu szkoły, która zdobyła sławę przez wystawiane przez uczniów sztuki teatralne w języku polskim. Teksty tych przedstawień zachowały się w dawnych zbiorach Biblioteki Baworowskich we Lwowie, a szkoła ta przyciągała 200 do 300 uczniów z całych Prus Królewskich.

Uczelnię popularnie nazywano Grudziądzkim Ateneum lub Kolegium Działyńskich. Zakon jezuitów został rozwiązany w Prusach w 1781 roku. Od tego momentu różne instytucje korzystały z budynku: między innymi gimnazjum oraz seminarium nauczycielskie w latach 1816–1891. Od 1897 roku, budowla stała się siedzibą władz miejskich. Niestety w 1919 roku wieża i dach uległy pożarowi. W 1929 roku wieża została odbudowana w neobarokowej formie, a dach zyskał mansardowy kształt z dodatkowym piętrem.

W kolejnych latach, kościół pełnił funkcje związane z seminarium, a następnie stał się kościołem filialnym fary. W 1935 roku jezuici powrócili, jednak niestety zostali wymordowani przez hitlerowców 5 października 1939 roku. Po zniszczeniach wojennych w 1945 roku, gdy dach kościoła spłonął, a organy uległy zniszczeniu, w 1949 roku zarząd nad obiektem objęli Księża Marianie. Dodatkowo, od 1993 roku budynek wykorzystywany jest przez parafię wojskową św. Stanisława Kostki.

Kościół pw. św. Franciszka Ksawerego

Kościół będący obiektem rozważań, zgodnie z dzisiejszym układem urbanistycznym, zaskakuje swoim kształtem – prezbiterium jest zwrócone ku zachodowi, co dodaje mu niepowtarzalnego uroku, a fasada zamyka widok na ul. Starorynkową. Po wojennych zniszczeniach przed kościołem znajduje się obecnie pl. Miłośników Astronomii. Budowla, która ma charakter barokowy, składa się z jednej nawy oraz prostokątnego, węższego prezbiterium. Po północnej stronie, od strony zewnętrznej, umieszczono zakrystię z lożą na piętrze. Prezbiterium pokryte jest sklepieniem krzyżowym, natomiast nawa posiada kolebkowe sklepienie z lunetami. Wnętrze kościoła zdobi profilowany gzyms oparty na zdwojonych pilastrach.

Fasada, o monumentalnym charakterze, składa się z dwóch kondygnacji i wyróżnia się skromnym portalem, a jej podział na pilastry otacza urzekające blendy. W górnych partiach fasady znajdują się również posągi świętych, co nadaje jej bogaty i dostojny wygląd. Ozdobą fasady jest niska attyka, która niegdyś była zdobiona wazonami oraz trójkątny fronton. Na fasadzie znalazła się także data 1715, która prawdopodobnie wskazuje na rok zakończenia budowy. Boczna elewacja, wzmocniona przyporami, z trzema kondygnacjami okien, zaprezentowana jest w dość stonowany sposób.

Wnętrze tego obiektu, którego jednolite i regencyjne wyposażenie powstało w latach 1715–1740, stanowi rezultat pracy Józefa Antoniego Krausego, natomiast malarski wystrój wnętrza wykonał jezuita Ignacy Steiner (Szteiner), który żył w latach 1691–1752. W kościele znajdują się trzy bogato zdobione ołtarze, wśród których najważniejszy, monumentalny ołtarz główny, jest fundacją Jana Ansgarego Czapskiego, ówczesnego wojewody chełmińskiego. Obraz przedstawiający św. Franciszka Ksawerego, który był uznawany za cudowny, został przeniesiony w 1722 r. z Jabłonowa Pomorskiego.

Również ołtarze boczne, dedykowane Niepokalanemu Poczęciu NMP i św. Ignacemu Loyoli, stały się inspiracją dla późniejszych projektów, w tym dla kościoła bernardynów w Toruniu. Ozdoby motywami chińskimi (tzw. chinoiserie) zdobią ambonę oraz chór muzyczny, które są świadectwem ówczesnych trendów oraz misyjnej działalności patrona tego miejsca. Cenny zbiór dekoracji wnętrza uzupełniają cztery konfesjonały oraz ławy, a także barokowy obraz Zwiastowania NMP. W połowie XIX wieku, dwa dodatkowe ołtarze trafiły do wzniesionego wówczas kościoła katolickiego w Kwidzynie.

Ratusz – dawne kolegium

Budowla zachwyca swoim barokowym stylem. Jest to piętrowy gmach z wysokim użytkowym przyziemiem oraz dodatkowym II piętrem w mansardowym dachu. Architektura pierwotnie przewidywała dwuskrzydłowy układ – główne skrzydło wznosi się na zachód od kościoła, wzdłuż ul. Ratuszowej, zaś drugie od ul. Zamkowej. W początkach XX wieku do podwórza dobudowano krótkie trzecie skrzydło, które zamyka dziedziniec od północy.

Fasada od strony ul. Ratuszowej, licząca jedenaście osi, wyróżnia się boniowaniem w przyziemiu. Wyższe partie fasady są podzielone pilastrami, a różnorodne obramienia okien dodają dynamiki. Główne wejście jest umiejscowione w środkowej osi, a do niego prowadzą nowoczesne dwubiegowe schody. Na szczycie wznosi się monumentalna wieża, która zwraca uwagę każdego przechodnia.

Wnętrze budynku ma układ jednotrakowy, w którym zlokalizowany jest korytarz od strony dziedzińca. W pomieszczeniach znajdują się sklepienia kolebkowo-krzyżowe, a na osi budynku umiejscowiona jest sień sklepiona żaglasto, o iluzjonistycznej dekoracji malarskiej w formie kopuły. W zachodnim skrzydle na parterze mieścił się dawny refektarz, który obecnie zachwyca swoimi sklepieniami zwierciadlanymi z lunetami oraz bogatą stiukową i malarską dekoracją z lat około 1720–1730. Znajdziemy tam przedstawienia emblematyczne oraz wizerunki świętych jezuitów.

Warto zaznaczyć, że osiemnastowieczne barokowe wizerunki dobroczyńców kolegium, które zostały usunięte w XIX wieku, obecnie znajdują się w zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu, Muzeum Narodowego w Krakowie oraz Zamku w Kórniku.

Rozmaitości

W Grudziądzu można odnaleźć wiele ciekawych atrakcji turystycznych. Jednym z takich miejsc jest zabytkowy kościół, noszący wezwanie św. Franciszka Ksawerego, razem z poklasztornym refektarzem w ratuszu. Późnobarokowy wystrój wnętrz tego obiektu zachwyca różnorodnymi detalami, a w szczególności wizerunkami świętych, które mają swoje korzenie w Towarzystwie Jezusowym. Zauważyć można, że te same postacie są ukazane nie tylko na obrazach ołtarzowych w kościele, lecz także na imponujących czterech medalionach w refektarzu, które są ozdobione stiukowymi zielonymi wieńcami laurowymi. Analizując fotografie tych dzieł, można dojść do wniosku, że są one dziełem tego samego artysty.

Ratusz w Grudziądzu również skrywa fascynującą historię. Z jego wieży rozbrzmiewa hejnał grudziądzki, który został skomponowany przez Stanisława Szpuleckiego, wówczas kapelmistrza 64 pułku piechoty. W latach 1936–1939 hejnał ten był grany z wieży zamkowej, znanej jako Klimek, co dodaje mu historycznego wymiaru.

Badania archeologiczne fundamentów kościoła, które miały miejsce w latach 2006-2008, ujawniają, że obiekt ten został wzniesiony w XVII wieku na fundamentach znacznego gmachu (z wieżą) pochodzącego z XIII wieku. Może to sugerować, że istnieje prawdopodobieństwo, iż ową świątynię zbudowano na miejscu większego założenia, które mogło być klasztorne, w skład którego wchodził również obecny kościół farny.

---

Oceń: Barokowy zespół pojezuicki w Grudziądzu

---