Bazylika św. Mikołaja w Grudziądzu

---

Historia

Nie ma wątpliwości, że w okresie, gdy Grudziądz należał do Polski oraz księstw mazowieckich w latach XI–XIII, istniała tam odpowiednia świątynia. O jej lokalizacji oraz wezwania jednak nie zachowały się żadne konkretne informacje. Podobnie sytuacja wyglądała po zajęciu miasta przez biskupa Chrystiana w 1222 roku, które zostało zniszczone podczas najazdu pruskiego. Również Krzyżacy, którzy przejęli posiadłość w latach 30 XIII wieku, nie pozostawili wiele dokumentów na ten temat. Istnieją przypuszczenia, że krzyżacka kaplica zamkowa nie została ukończona aż do 1299 roku, co sugeruje, że przedtem musiała istnieć inna świątynia. Przypuszcza się, że jeszcze przed formalnym nadaniem praw miejskich w 1291 roku, wytyczono układ ulic z przeznaczeniem pod kościół parafialny w północno-zachodniej części rynku.

Na tym etapie, w dwóch fazach, przystąpiono do konstrukcji murowanego prezbiterium, które pierwotnie funkcjonowało jako samodzielna świątynia. Świadczy o tym ozdobny, zachodni szczyt, który zachował się do dzisiaj na strychu. Niestety, dostępne źródła historyczne są ubogie w informacje na temat konkretnych dat budowy. Uznaje się, że prezbiterium zostało ukończone około 1310 roku, a dalsza budowa nawowego korpusu rozpoczęła się po pożarze miasta w 1341 roku.

Od tego czasu, pod zwierzchnictwem fary, znajdowały się dwie grudziądzkie świątynie szpitalne – Św. Ducha oraz św. Jerzego na Rybakach. Oprócz tego funkcjonowała parafialna szkoła, a także istniały posiadłości ziemskie wspierające utrzymanie fary. W XV wieku, być może, nawę główną podniesiono do obecnej wysokości, a następnie zasklepiono.

Od połowy XVI wieku aż do 1598 roku, a ponownie podczas potopu szwedzkiego w latach 1656–1659, kościół przyjął wyznanie ewangelickie. W 1612 roku wieża spłonęła, ale w krótkim czasie została odbudowana, przy czym przebudowano przy tym zachodnie szczyty. W XVII wieku dobudowano trzy boczne kaplice (grobowe rodów Działyńskich i Kostków oraz bracką św. Michała) od strony północnej, a od południa – kruchtę. Również w 1620 roku do zwieńczonej kopułą ośmiobocznej kaplicy Działyńskich przybyli jezuici, którzy posługiwali tam do czasu, aż wybudowali własne kolegium i kościół. Zgodnie z niektórymi przekazami, w 1659 roku kościół został zniszczony podczas wyzwalania Grudziądza spod szwedzkiej okupacji.

W 1738 roku wieża kościoła zyskała wysoki, ażurowy hełm w stylu barokowym. W 1769 roku zbudowano sygnaturkę na dachu korpusu poczty. Pod koniec XVIII wieku zburzono hełm wieży oraz kaplice boczne. W 1896 roku przeprowadzono gruntowną renowację fary w stylu neogotyckim, wnętrze zyskało nową polichromię oraz witraże. Niestety, podczas działań wojennych w 1945 roku kościół doznał znacznych zniszczeń: runęła górna część wieży, zniszczono dachy oraz spłonęła większość wystroju. Odbudowa nastąpiła w latach 1946–1949.

Po utworzeniu diecezji toruńskiej w 1992 roku, fara została podniesiona do rangi kolegiaty kapituły grudziądzkiej oraz zyskała status sanktuarium maryjnego, w którym znajduje się obraz Matki Bożej Łaskawej. Po roku 2000 przeprowadzono kompleksowe prace restauracyjne, zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne. W lipcu 2010 roku Benedykt XVI podniósł świątynię św. Mikołaja do rangi bazyliki mniejszej, co uświetniono uroczystym nadaniem tytułu, które miało miejsce 6 grudnia tego samego roku. Do parafii przynależy także nekropolia katolicka przy ul. Cmentarnej.

Architektura

Grudziądzkie świątynia jest wyjątkowym przykładem gotyckiej architektury ceglanej, która przyciąga uwagę swoją kompleksową formą. Kościół farny reprezentuje trójnawową czteroprzęsłową pseudobazylikę, co przypomina pięcio i pół przęsłową katedrę w Kwidzynie. Jego prezbiterium, dwuprzęsłowe i pięciobocznie zamknięte, stanowi centralny punkt całej budowli.

Od zachodniej strony kościoła wznosi się wieża, która jest wtopiona w korpus budowli i ma kwadratowy rzut. Elewacje kościoła są oszkarpowane, co nadaje mu solidny wygląd. Ciekawym rozwiązaniem jest przypora przy zakrystii, która została dobudowana od północnej strony. Została ona połączona z elewacją prezbiterium za pomocą przerzuconego łuku odporowego, co można porównać do konstrukcji w kościele św. Jakuba w Toruniu.

Korpus budynku przykryty jest potężnym dachem dwuspadowym, a niższy chór jest do niego przyległy. Na szczycie wieży znajduje się dach namiotowy, zwieńczony niewielką nadstawką. Barokowa ażurowa sygnaturka, umiejscowiona na wschodnim końcu korpusu, jest pokryta baniastym hełmem, który nadaje całości jeszcze większego charakteru.

Wnętrze prezbiterium kryte jest sześciopolowym sklepieniem, które przechodzi na służki. Na nawach bocznych sklepienie jest gwiaździste, zaś na nawie głównej uwidacznia się gwiaździste sklepienie o wzbogaconym układzie, które dodatkowo wzmacniane jest przez żebra. Smukłe prezbiterium, które jest doskonale oświetlone dzięki wysokim ostrym oknom, kontrastuje z ciemniejszymi elementami korpusu, gdzie dominują ośmioboczne filary i potężne mury nawy głównej, oświetlone jedynie pośrednio poprzez okna na nawach bocznych.

W prezbiterium znajdują się dwie arkady empory patronackiej, która ulokowana jest nad portalem zakrystii, natomiast duża empora otwiera się pod wieżą do nawy głównej, co tworzy harmonijną całość. Wymiary kościoła wynoszą 41 m długości, 21 m szerokości i 16 m wysokości wnętrza. Surowe mury, które obecnie możemy podziwiać, stanowią efekt wtórny, wynikający z konserwatorskich poglądów, które dominowały po II wojnie światowej. Wcześniej mury były zdobione pobiałami, tynkami oraz malarstwem dekoracyjnym, co dodawało im jeszcze większego uroku.

Wyposażenie

W 1945 roku, w trakcie zaciętych walk o miasto, niemal całe wyposażenie bazyliki św. Mikołaja uległo zniszczeniu w wyniku pożaru. Ocalenie znalazła jedynie konstrukcja ołtarza głównego, która jest ozdobiona figurami świętych oraz obrazem przedstawiającym św. Jerzego w zwieńczeniu. Częściowo uszkodzone retabulum ołtarza NMP, znajdującego się w nawie północnej, również przetrwało burzliwe dzieje. Na początku lat 50. XX wieku, pod czujnym okiem Leonarda Torwirta, nastąpiły prace rekonstrukcyjne trzech ołtarzy, w tym najważniejszego, głównego, gdzie Torwirt namalował większość obrazów.

Obraz patrona kościoła w ołtarzu głównym został namalowany przez Jerzego Hoppena. W ołtarzu NMP zachowała się autentyczna część środkowa z XVII wieku, przedstawiająca NMP z Dzieciątkiem, która uznawana jest za cudowną i została koronowana w 2002 roku. Obok znajduje się obraz w predelli oraz figury w zwieńczeniu. W prawym ołtarzu przetrwały jedynie fragmenty kolumn oraz dawne figury. Z okresu XVII wieku pochodzi także obraz św. Anny Samotrzeć, przypisywany warsztatowi Hermana Hana, a także dwa duże barokowe dzieła ze św. Mikołajem oraz Koronacją NMP.

Warto także wspomnieć o średniowiecznych fragmentach malowideł, które przetrwały do naszych czasów. Znajdują się one na jednym z filarów i pochodzą z końca XIV wieku. Oprócz tego, zachowały się nikłe relikty późnogotyckich malowideł, utrzymujących postacie świętych, które powstały około 1500 roku. Dodatkowo przetrwała kamienna chrzcielnica w stylu gotlandzkim, ozdobiona reliefami w formie gryfów, sięgająca XIV wieku.

Na elewacji wieży umieszczono trzy terakotowe płaskorzeźby, które najprawdopodobniej pochodzą z kaplicy zamkowej. Z kolei ozdobny manierystyczny portal kruchty południowej, datowany na 1632 rok, został fundowany przez Działyńskich, czego dowodem jest ich herb Ogończyk. W XVIII wieku wnętrze bazyliki zyskało bogate, późnobarokowe wyposażenie, w tym ambonę z motywami chińskimi, podobnie jak w sąsiednim kościele jezuitów.

Do roku 1945 istniało w świątyni łącznie siedem ołtarzy. W wyniku rozbiórki kaplicy zamkowej, w kościele farnym umieszczono Poliptyk Grudziądzki, istotną część jego wyposażenia. W 1886 roku wybudowano organy przez firmę Wilhelm Sauer, znaną z Frankfurtu nad Odrą. Zachowały się również relikty marmurowego nagrobka Jana Zygmunta Kostki, który zmarł w 1623 roku i pierwotnie znajdował się w dawnej kaplicy grobowej. W 1952 roku, Józef Sobiechowski z Bydgoszczy stworzył 30-głosowe organy, bazując na częściach instrumentu z końca XIX wieku, pochodzących z auli Seminarium Nauczycielskiego.

---

Oceń: Bazylika św. Mikołaja w Grudziądzu

---