Kościół i klasztor benedyktynek w Grudziądzu

---

Historia

Okres ewangelicki

Tuż po tym, jak Krzyżacy założyli Grudziądz w 1291 roku, pobliska Brama Toruńska stała się miejscem powstania przytułku znanego jako szpital Św. Ducha, który był wyposażony w własną kaplicę. Po tragicznych wydarzeniach pożaru w 1345 roku, obiekt został włączony do funduszu fary św. Mikołaja. W XVI wieku świątynia ta przyjęła ewangelicką formę (to właśnie tutaj, w latach 1552–1553, wygłaszał publicznie kazania luterańskie ks. dr Joachim Mörlin). Zatwierdzenie tej zmiany miało miejsce poprzez przywilej króla Zygmunta Augusta z 1569 roku. Mimo że w 1598 roku katolicy odzyskali kościół, nie korzystali z niego przez dłuższy czas. W latach 1608-1618 (niektóre źródła podają datę 1624) ponownie zaczęły się w nim odbywać nabożeństwa protestanckie.

Pod opieką benedyktynek

W 1631 roku budynki klasztorne zostały przejęte przez benedyktynki, które przybyły z Torunia. Fundatorami nowego klasztoru byli Jan Działyński, starosta pokrzywieński, oraz jego żona Justyna z domu Knutówna, którzy zapewnili fundusze oraz nadania ziemskie. Warto dodać, że wcześniej, w wyniku kontrreformacji, zakon jezuitów osiedlił się w Grudziądzu dzięki Działyńskim. Pierwszą ksienią benedyktynek została siostra fundatorki, Dorota Knutówna. W owym czasie wzniesiono pierwsze zabudowania klasztoru oraz przeprowadzono przebudowę kościoła. Mniszki, unikalne w swojej misji, prowadziły szkołę dla dziewcząt.

Podczas potopu szwedzkiego w 1656 roku kościół uległ zniszczeniu poprzez pożar, przez co zakonnice musiały na trzy lata przenieść się do ich wiejskich posiadłości. Po wojnie, kościół został odbudowany, a tymczasowe zabudowania klasztorne powstały na nowo. Lata 1728–1731 przyniosły staraniem ksieni Heleny Gaudówny wzniesienie bardziej okazałych budynków, co doprowadziło do konfliktu z miastem, gdyż mniszki chciały rozebrać część sąsiednich murów obronnych dla polepszenia widoku z okien. W obronie swoich praw i przywilejów zakonnice prowadziły wiele sporów. W czasach ksieni Elżbiety Radowickiej, w latach 1749-1750, powstała ozdobna furtę klasztorna, zwana dzisiaj Pałacem Opatek, gdzie gościli również świeckich gości. Ponadto, zbudowano krużganki, które połączyły różne budynki klasztorne. Kościół został przedłużony ku zachodowi, gdzie dodano wieżę z ażurowym hełmem, dzięki czemu panorama miasta zyskała nową jakość. Po 1766 roku do furty od strony dziedzińca dobudowano rezydencję ksieni. Cały kompleks od strony miasta otoczony został pięknym murem z figurami świętych.

Pod zaborami

Klasztor został zlikwidowany przez pruskie władze w 1810 roku, mimo to mniszki pozostały w nim aż do 1836 roku. W międzyczasie, w 1823 roku, kościół Św. Ducha został przekształcony w ewangelicką świątynię garnizonową. W kolejnych latach doszło do rozbiórki wieży, domu kapelanów, krużganków oraz muru otaczającego zabudowania. Od 1834 roku klasztor stał się siedzibą seminarium nauczycielskiego, a także szkoły z mieszkaniami dla nauczycieli. Po wybudowaniu nowego kościoła garnizonowego w 1900 roku, kościół ponownie przeszedł na własność żołnierzy-katolików.

Po I wojnie światowej

Po powrocie Grudziądza do Polski w 1920 roku, kościół pełnił funkcję dla katolików niemieckich oraz młodzieży gimnazjalnej. W 1928 roku, po przeprowadzonej renowacji (w trakcie której dobudowano kruchtę), stał się filią fary. Niestety, podczas walk w 1945 roku wszystkie zabudowania uległy zniszczeniu, a pozostały tylko uszkodzone mury. Pałac Opatek został odbudowany jeszcze w latach 40. (choć bez tylnego skrzydła mieszkalnego) z myślą o szkole muzycznej. Odbudowę klasztoru zakończono w 1954 roku, wtedy to budynki te stały się siedzibą Muzeum w Grudziądzu, które z czasem przejęło również Pałac Opatek oraz pobliskie spichrze. Kościół, po odbudowie w 1959 roku, od 1980 roku pełni funkcję świątyni parafialnej.

Zabytki

Kościół Św. Ducha oraz przyległe budowle poklasztorne zajmują przestrzeń w południowo-zachodniej części starówki Grudziądza, tworząc trójkątny obszar ograniczony ulicami Klasztorną i Wodną, jak również dawnymi murami obronnymi. Budowla kościoła, będąca tynkowaną konstrukcją salową, jest w przeważającej części barokowa, lecz zawiera elementy murów gotyckich. Elewacja wschodnia, która niegdyś była głównym wejściem do miasta, wieńczy manierystyczny szczyt, bogato zdobiony blendami oraz sterczynami.

Wejście do świątyni usytuowane jest od strony północnej. Wnętrze kościoła charakteryzuje się żelbetowym stropem, który powstał podczas ostatnich prac rekonstrukcyjnych. Jednym z nielicznych zachowanych elementów ruchomych jest barokowy krucyfiks, który wisi na wschodniej elewacji. Mozaikowe tło głównego ołtarza zostało zaprojektowane przez Krzysztofa Cander. Do roku 1945 w kościele znajdował się też barokowy ołtarz oraz witraże wykonane po roku 1900, przedstawiające patronów różnych jednostek wojskowych.

Obok wschodniego skrzydła kościoła, wzdłuż ulicy Klasztornej, wznosi się imponujący Pałac Opatek. To piętrowa budowla z unikalnie zaprojektowaną fasadą, podzieloną pilastrami. W dwóch kondygnacjach fasady umieszczono osiem późnobarokowych drewnianych figur zakonnych świętych. Budynek został przykryty czterospadowym dachem, co dodaje mu malowniczego charakteru. Cały kompleks klasztorny składa się z dwóch budynków znajdujących się na zachód od kościoła oraz jednego ulokowanego wzdłuż ulicy Wodnej, a drugiego na krawędzi wzgórza wiślanego, o rzucie przypominającym literę L.

Piętrowe elewacje tych budynków zdobione są pilastrami, a ich dwuspadowe dachy zwieńczone są wysokimi wolutowymi szczytami, które stanowią wyraźny akcent architektoniczny. Wnętrza obiektów przeszły jednak znaczące zmiany, dostosowując się do funkcji muzealnej. Dawniej wzdłuż murów klasztoru znajdowały się także zabudowania gospodarcze. Ze względu na swoje eksponowane usytuowanie, jasne elewacje klasztoru wyróżniają się w panoramie Starego Miasta od strony Wisły, kontrastując z dominującą czerwienią elewacji potężnych spichrzów.

---

Oceń: Kościół i klasztor benedyktynek w Grudziądzu

---