Alfons Lemański

---

Życiorys

Alfons Lemański urodził się w rodzinie o tradycjach rzemieślniczych, gdyż jego ojciec, Teodor Lemański, był kołodziejem w Fabryce Narzędzi Rolniczych „Unia” w Grudziądzu. Jego matka, Franciszka z Chełkowskich, również miała wpływ na jego wychowanie. W domu Lemańskich wychowało się czworo dzieci, w tym brat Zygmunt oraz siostry: Magdalena, Jadwiga i Elżbieta.

W lutym 1948 roku związał się z Olimpią Bóraczyńską, nauczycielką z Kostopola. Para ta wspólnie pracowała w szkole w Rakowcu, gdzie tworzyli przyjazną i wspierającą atmosferę. Ich życie rodzinne obfitowało w potomstwo, a ich dzieci to: Alina (ur. 1948), technolog drewna, obecnie mieszkająca w Poznaniu; Janusz (ur. 1950), przedsiębiorca; Teresa (ur. 1951), magister ekonomii, zamieszkała w Gdyni; Maria (1956-1995), germanistka; Marek (1958-1985), bibliotekarz, który mieszkał w Olsztynie; oraz Wojciech (ur. 1962), ekonomista. Żona Alfonsa, Olimpia, skoncentrowała się na wychowywaniu dzieci i prowadzeniu gospodarstwa domowego, co było dla niej priorytetem w obliczu licznej rodziny.

Rodzina Lemańskich była mocno związana, a ich wsparcie były dla Alfonsa nieocenione w różnych życiowych wyzwaniach. Mimo że każde z dzieci obrało swoją własną ścieżkę zawodową, z różnymi osiągnięciami, nie kontynuowało ono jednak pasji swojego ojca.

Alfons Lemański zmarł 7 stycznia 1997 roku w Kwidzynie, gdzie znalazł spoczynek na cmentarzu komunalnym. W 2016 roku, aby uhonorować jego pamięć, rada miejska w Kwidzynie postanowiła nadać imię Alfonsa Lemańskiego rondu, które znajduje się u zbiegu ulic Gdańskiej, Łąkowej oraz Żwirki i Wigury. Inicjatywa ta miała na celu upamiętnienie rocznicy muzeum na zamku kwidzyńskim oraz 90-lecia pomyślnego utworzenia pierwszego muzeum w tym mieście, stanowiąc również hołd dla muzealników i pasjonatów historii Kwidzyna.

Droga zawodowa

Alfons Lemański był osobą, której życie zawodowe mimo wielu zakrętów, ukierunkowane było na edukację i badania etnograficzne. Swą przygodę ze szkołą rozpoczął w Grudziądzu, gdzie uczęszczał do placówki przy ul. Fortecznej. W 1932 roku, po ukończeniu VI klasy gimnazjum matematyczno-przyrodniczego mieszczącego się przy ul. Sienkiewicza, wstąpił do dziecięcej organizacji „Wilczęta”. Od 1933 roku Lemański stał się członkiem Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego (PTK), które wówczas prowadził Józef Błachnio, przyszły kierownik Muzeum Miejskiego w Grudziądzu w latach 1945-1958. To właśnie Błachnio, z biegiem lat, zainspirował Lemańskiego do stworzenia Muzeum w Kwidzynie.

W latach 1933–1936 Lemanski zmagał się z bezrobociem, podejmując różne dorywcze zajęcia. W październiku 1937 roku rozpoczął pracę w Urzędzie Skarbowym w Pińsku, gdzie zyskał tytuł kontrolera wpłat na rzecz Funduszu Pracy. Poza tym w tym samym okresie angażował się w prace społeczne, pełniąc rolę sekretarza Komendy Pomorskiej Chorągwi Harcerzy w Toruniu, aż do wybuchu II wojny światowej. W marcu 1945 roku rozpoczął naukę na kursie nauczycielskim w Toruniu, a 4 kwietnia objął stanowisko tymczasowego nauczyciela pomocniczego w Nowym Świecie.

W dniu 1 września 1945 roku Lemański rozpoczął pracę w Górznie, a w sierpniu 1947 roku osiedlił się w Kwidzynie, gdzie 1 września zajął miejsce nauczyciela, a także objął pełnienie funkcji kierownika Szkoły Podstawowej w Rakowcu. W 1948 roku zainicjował swoją dalszą edukację, zapisując się na Korespondencyjny Wyższy Kurs Nauczycielski ZNP, który ukończył 5 stycznia 1949 roku w Płocku. 30 lipca 1949 roku zrealizował również Korespondencyjny Kurs Oświaty i Kultury dla dorosłych w Darłowie, rozpoczynając go 3 lipca. Od 1 października 1949 do 30 kwietnia 1950 roku pełnił rolę podinspektora szkolnego do spraw oświaty i kultury dla dorosłych w Sztumie, wnosił tam znaczący wkład w repolonizację regionu oraz walkę z analfabetyzmem.

W dniu 23 sierpnia 1947 roku Lemański zdobiję eksternistycznie maturę w Prywatnym Liceum dla Dorosłych w Zielonej Górze, co stanowiło step naprzód w jego edukacyjnej karierze. Zaledwie kilka dni później, 27 lipca 1948 roku ukończył Państwowe Liceum Pedagogiczne w Gdańsku-Wrzeszczu.

Lemański całe swoje życie poświęcił badaniom etnograficznym regionu Powiśla, zawsze podkreślając, że wszelkie jego osiągnięcia nie byłyby możliwe bez wsparcia współpracowników, którzy angażowali się w realizację licznych projektów. Po wojnie jego misją było nie tylko ożywienie, ale również pielęgnacja polskości na Powiślu Kwidzyńskim.

Losy podczas II wojny światowej

W październiku 1939 roku Alfons Lemański został zatrzymany i umieszczony w obozie przejściowym koło Grudziądza. Niestety, w trudnych warunkach obozowych, wyczerpanie oraz przeziębienie przyczyniły się do rozwoju poważnej choroby płuc.

Po pewnym czasie spędzonym w szpitalu, gdzie wrócił do zdrowia, Lemański powrócił do Grudziądza w listopadzie tego samego roku. Jego sytuacja jednak była wciąż niepewna, bowiem gestapo prowadziło poszukiwania działaczy harcerskich.

Aby uniknąć aresztowania, podjął decyzję o ucieczce do Rzeszowa, gdzie weekend odwiedził swoją siostrę Magdalenę, przebywającą w Generalnym Gubernatorstwie. Niestety, jego stan zdrowia znów uległ pogorszeniu.

Po ustąpieniu niektórych z dolegliwości, Alfons musiał znaleźć sposób na utrzymanie się, co zaowocowało rozpoczęciem drobnego handlu jako źródła dochodu na życie.

Działalność w harcerstwie

Od roku 1922 Alfons Lemański aktywnie uczestniczył w harcerstwie, zaczynając swoją przygodę jako młodzik, a kończąc jako harcerz Rzeczypospolitej. W tym czasie pełnił także rolę drużynowego w 6 Drużynie Harcerskiej w Grudziądzu.

W latach 1937-39, przed wybuchem II wojny światowej, poświęcał się pracy społecznej, pełniąc funkcję sekretarza Komendy Pomorskiej Chorągwi Harcerzy w Toruniu. W dniu 10 września 1937 roku, z rąk Naczelnika Harcerzy, otrzymał tytuł członka starszyzny harcerskiej w stopniu działacza.

Po zakończeniu wojny, w dniu 4 listopada 1946 roku, otrzymał legitymację członka Starszyzny ZHP, w której odnotowano jego działalność w okresie międzywojennym (seria I, NR 0226).

Po rozpoczęciu pracy w Górznie w 1945 roku, Lemański z zaangażowaniem zorganizował dwie drużyny harcerskie, jedną męską i drugą damską, a także stanicę harcerską.

Praca w Muzeum w Kwidzynie

Mieszkając w Kwidzynie, Alfonse Lemański miał okazję nawiązać bliskie relacje z mieszkańcami, co pozwoliło mu dostrzec liczne ślady oraz materialne pamiątki lokalnej historii i kultury. Niestety, po wojnie wiele z tych skarbów zostało zignorowanych przez społeczność. Dlatego Lemański postanowił zrealizować ambitny cel ratowania tych wykopalisk jako świadectw łączności regionu Powiśla oraz ziemi kwidzyńskiej z Polską.

Na mocy decyzji Ministerstwa Kultury i Sztuki, 1 maja 1950 roku powierzono mu rolę organizatora i kierownika pierwszego polskiego Muzeum w Kwidzynie. Początkowe siedziba znajdowała się w kamienicy przy ul. Słowiańskiej, a Lemański wykazał się ogromnym zaangażowaniem, ratując wiele eksponatów z Regionalnego Muzeum Prus Zachodnich. Te artefakty stały się fundamentem nowego powojennego muzeum.

Oficjalne otwarcie Muzeum w Kwidzynie miało miejsce 20 listopada 1950 roku, w pomieszczeniach zamku dawnej kapituły pomezańskiej. W 1954 roku, dzięki staraniom Lemańskiego, podjęto prace archeologiczne na grodzisku w Klasztorku, którym kierowała E. Kuszewska z Muzeum Archeologicznego w Gdańsku. Wydobyte eksponaty stały się częścią wystawy objazdowej, fabrykując tym samym potrzebne zasoby do działań oświatowych muzeum.

W latach 60. XX wieku Lemański organizował również Izbę Pamięci w Janowie nad Wisłą oraz w Tychnowach. Przez dekadę 50. i 60. XX wieku prowadził intensywną akcję rewindykacji przedmiotów zabytkowych. Jego poszukiwania obejmowały zarówno lokalne magazyny, jak i strychy, strychy złomowisk, a także kwerendy w bibliotekach, szkołach oraz antykwariatach. Lemański był niezwykle zdeterminowany, korzystał z różnych środków transportu: poruszał się pieszo, na rowerze, motorowerze i komunikacji publicznej. W latach 1964-1966 zainwestował w małego konia oraz wózek, którym dotarł do najdalszych wsi.

Jego partnerem w wielu wyprawach był Franciszek Wojciechowski. Dzięki ich wysiłkom powstał Dział Historii, który obejmował eksponaty związane z plebiscytem w 1920 roku na terenie Powiśla, działalnością Związku Polaków w Niemczech oraz wydawnictwami Oficyny Kantera w Kwidzynie. Z kolei materialne zabytki kultury stały się bazą do utworzenia Działu Etnografii, dokumentującego życie i zwyczaje regionu Dolnego Powiśla.

W 1965 roku Lemański wspólnie z Wojewódzkim Konserwatorem Przyrody, Alfonsem Sikorą, rozpoczęli organizację na najwyższym piętrze budynku działu przyrodniczego. Ich starania zaowocowały otwarciem działu 3 maja 1967 roku. Kolejne lata to czas rozwoju muzeum, w tym budowy plenerowej sceny na dziedzińcu zamkowym, gdzie odbywały się przedstawienia teatralne i różnorodne imprezy kulturalne.

Od stycznia 1973 roku Muzeum Kwidzyńskie działało jako oddział Muzeum Zamkowego w Malborku. W 1975 roku Lemański świętował 25-lecie swojej pracy w Muzeum Kwidzyńskim, na uroczystości obecni byli przedstawiciele władz miejskich oraz dyrekcji Muzeum Zamkowego w Malborku. Ostatecznie, przeszedł na emeryturę 31 lipca 1975 roku, odkładając za sobą niezwykłą kartę historii oraz pasję do kultury i dziedzictwa swojego regionu.

Eksponaty oraz ekspozycje stworzone dla Muzeum Kwidzyńskiego

W połowie XX wieku, a dokładnie w latach 50, w Muzeum w Kwidzynie na pierwszym piętrze zamku zorganizowano wystawę poświęconą regionalnej tematyce, dotyczącej ziemi kwidzyńskiej oraz Powiśla. Naturalnie, była to inicjatywa Alfonsa Lemańskiego, który miał ogromny wkład w to przedsięwzięcie.

Po dotarciu do Kwidzyna, Bożena Stelmachowska miała szansę dostrzec działania Lemańskiego, co doprowadziło do jego zaproszenia do Katedry Etnologii i Etnografii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, gdzie przeszedł istotne przeszkolenie. To wydarzenie okazało się kluczowe, ponieważ w latach 1954–1956 udało się w Muzeum w Kwidzynie zrealizować dział etnograficzny.

W listopadzie 1956 roku powstał kolejny dział, który był poświęcony tematyce walki o polskość na Ziemi Kwidzyńskiej oraz Sztumskiej. Lemański, przeprowadzając badania terenowe, spędzał długie godziny, dokumentując materiały oraz zbierając pamiątki. Spotykał się z działaczami plebiscytowymi oraz ich rodzinami z lat 1920, co pozwoliło na zbudowanie istotnych zbiorów.

Dzięki wsparciu fundatorów, wśród których znajdowali się bojownicy o polskość tych ziem oraz działacze Związku Polaków w Niemczech, zdołano zebrać ponad 500 eksponatów do historycznego zbioru. Zorganizowano również uroczystość odsłonięcia pamiątkowej tablicy, która miała napis: „Pamięci rodaków bojowników o wolność i utrzymanie polskości ziemi kwidzyńskiej w latach 1918–1945 tablicę tę poświęca społeczeństwo Kwidzyna” dnia 22 lipca 1958 roku, przy współpracy z Zarządem Oddziału Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich w Kwidzynie.

Warto również wspomnieć, iż w 1954 roku, z inicjatywy Lemańskiego, otwarto wystawę archeologiczną zatytułowaną „Najdawniejsze dzieje człowieka i społeczeństw Dolnego Powiśla”. Wystawa ta została przygotowana przez Leona Jana Łukę, kustosza Muzeum Pomorskiego w Gdańsku. Ekspozycja miała miejsce w pięciu salach umiejscowionych w zachodnim skrzydle zamku, w formacie amfiladowym, co przyczyniło się do odpowiedniego wyeksponowania zebranych materiałów.

W latach 1960–1975 Lemański zorganizował szereg konkursów i wystaw czasowych, których tematyką była kultura oraz tradycje regionu Powiśla. Wśród najważniejszych ekspozycji powinny znaleźć się:

• „Najdawniejsze dzieje człowieka i społeczeństw na Dolnym Powiślu”,
• „Tradycje polskiej ziemi Kwidzyńskiej i Sztumskiej”,
• „Rocznica 500-lecia przyłączenia Dolnego Powiśla do Macierzy”,
• „Wystawa o Mikołaju Koperniku”,
• „Wystawa książki dla wsi”,
• „Józef Chełmoński- malarz wsi polskiej”,
• „Sztuka Radziecka (reprodukcje)”,
• „Wystawa współczesnego malarstwa polskiego (reprodukcje)”,
• „Rozwój wsi polskiej w minionym dziesięcioleciu”.

Dodatkowo, z okazji Dnia Oświaty, Książki i Prasy w latach 60. zorganizowano takie ekspozycje jak:

• „Rzemiosło artystyczne”,
• „Społeczeństwo Powiśla Gdańskiego”,
• „Z dziejów walk z Zakonem Krzyżackim”,
• „Kultura materialna i sztuka ludowa Ziemi Kwidzyńskiej i Sztumskiej”,
• „Przyroda skarbem narodu”,
• „Zabytki śledztwa sądowego”,
• „Z tradycji walk o polskość Powiśla”,
• „Od Grunwaldu po Berlin”.

Warto podkreślić, że w 1974 roku, dzięki współpracy dyrekcji kwidzyńskiego muzeum z Cepelią, przekazano eksponaty w postaci wyrobów z wzorcowni rękodzieła ludowego i artystycznego. Tego samego roku miała miejsce również wystawa zdobionych skrzyń z XV oraz XVIII wieku.

Członkostwo w towarzystwach naukowych, działalność organizacyjna oraz redakcyjna

1 kwietnia 1945 roku Alfons Lemański stał się częścią Związku Nauczycielstwa Polskiego. Wkrótce, bo w listopadzie 1947, przystąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej. Po fuzji tej partii z Polską Partią Robotniczą w 1948 roku, dołączył do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.

Był również aktywnym członkiem Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego. Na mocy decyzji z dnia 16 września 1951 roku, objął funkcję pierwszego prezesa oddziału w Kwidzynie, co znacząco przyczyniło się do rozwoju tej organizacji w regionie.

Na początku 1956 roku Lemański miał zaszczyt redagować miesięcznik „Wiadomości Kwidzyńskie”, który był organem powiatowego Komitetu Frontu Jedności Narodowej. W ramach tego przedsięwzięcia ukazało się łącznie osiem numerów, w których publikowane były materiały istotne dla lokalnej społeczności.

W wyniku swoich badań w terenie, Lemański zdołał zebrać wiele cennych materiałów i wyników kwerend historycznych, które następnie starannie opracowywał i publikował. Jego artykuły ukazywały się w wielu prestiżowych czasopismach, w tym:

• „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” (artykuł o mapie „do Grabowa służąca” oraz plany granic wsi Grabowa sprzed 1608 w muzeum kwidzyńskim, 25, 1977, nr 1),
• „Gdańskie Zeszyty Humanistyczne. Seria Pomorzoznawcza” (opis muzeum regionalnego w Kwidzynie, jego historia oraz aktualny stan, 10, 1967, nr 16; panorama zespołu katedralno-zamkowego w Kwidzynie z 1625, 12, 1969, nr 18),
• „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” (artykuł o Oficynie Kantera w Kwidzynie i jej drukach w latach 1772–1923, 1964, nr 2),
• „Zeszyty Kwidzyńskie” (wspomnienia z 1969 roku, nr 4, 2001, wyd. Towarzystwo Miłośników Ziemi Kwidzyńskiej),
• „Jantar”,
• „Wiadomości Elbląskie”.

Wyczerpujący cykl artykułów, który Lemański publikował od 26 maja 1961 do 9 lipca 1962 roku w „Głosie Wybrzeża”, dotyczył krótkich monografii różnych wsi z okolic Kwidzyna. Całość została zatytułowana Poznaj Ziemię Kwidzyńską.

W 1970 roku, Współpraca Lemańskiego przyczyniła się do założenia Towarzystwa Miłośników Ziemi Kwidzyńskiej oraz wydania monografii Kwidzyn. Z dziejów miasta i okolic w 1985 roku. Dodatkowo, Lemański był jednym z pionierów kwidzyńskiego oddziału PTTK, gdzie pełnił funkcję prezesa w latach 1951-1953. Natomiast od 1 grudnia 1966 roku, stał się członkiem Związku Zawodowego Pracowników Kultury i Sztuki.

Odznaczenia, nagrody, wyróżnienia

Bardzo cenił sobie dwa wyróżnienia, które otrzymał za nauczanie oraz wychowanie młodzieży w duchu demokratycznym. To wyjątkowe uznanie zostało przyznane przez Kuratora Okręgu Szkolnego w Gdańsku, pana S. Błasińskiego. Drugie wyróżnienie to dyplom uznania, który honorował jego zasługi w zakresie likwidacji analfabetyzmu w Polsce, przyznany przez Pełnomocnika Rządu do Walki z Analfabetyzmem w Warszawie.

W uznaniu za zasługi dla historii i kultury regionu oraz miasta Kwidzyn, w 1966 roku otrzymał Złoty Krzyż Zasługi, a w 1971 roku Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski.

---

Oceń: Alfons Lemański

---