Henryk Czyż (muzyk)

---

Życiorys

Henryk Czyż spędził swoje późne dzieciństwo i młodość w malowniczym Wilnie. To tam, w otoczeniu przyjaciół, rozpoczął swoje pierwsze lekcje muzyki, a jako towarzysza miał kolegę, który później stał się renomowanym skrzypkiem – Jarosława Pacaka. Ich edukacja miała miejsce w domu Emanuela Pacaka, który był właścicielem zakładów muzycznych mieszczących się na wileńskim Zwierzyńcu. W latach 1933–1940 Czyż kształcił się w Gimnazjum Ojców Jezuitów w Wilnie, a już od 1937 roku prowadził tam zespół muzyczny o nazwie „Pocket Jazz”, grając na saksofonie. W trudnych czasach okupacji, zespół ten występował w znanej restauracji „Biały Strahl” w Wilnie, wśród jego członków znajdowali się późniejsi znani muzycy, tacy jak Marian Suchocki, Radomir Reszke czy Jarosław Pacak, każdy z nich wyróżnił się w polskiej muzyce.

W czasie II wojny światowej stał się żołnierzem Armii Krajowej. Po udziale w akcji „Burza” w 1944 roku, został aresztowany i deportowany do obozu w Kałudze, gdzie przeżył trudne chwile wraz z setkami innych żołnierzy.

Po zakończeniu wojny Czyż podjął naukę na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, gdzie studiował prawo i filozofię w latach 1946-1948, jednocześnie współpracując z W. Horzycą w Teatrze Ziemi Pomorskiej. Równolegle zdobywał wiedzę z zakresu dyrygentury pod kierunkiem Waleriana Bierdiajewa oraz kompozycji u Tadeusza Szeligowskiego w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej, którą ukończył w 1952 roku. W tym samym roku rozpoczął pracę jako dyrygent w Operze im. Stanisława Moniuszki w Poznaniu, a w latach 1953-1957 objął stanowisko drugiego dyrygenta Wielkiej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia.

W latach 1957–1960 oraz 1972-1980 był artystycznym kierownikiem i pierwszym dyrygentem Filharmonii Łódzkiej. W okresie 1961-1962 występował jako dyrygent Opery w Warszawie, natomiast w latach 1963-1967 piastował stanowisko kierownika artystycznego i głównego dyrygenta Filharmonii Krakowskiej. Od 1962 do 1966 roku prowadził klasę dyrygentury w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Krakowie, gdzie kształcił takich uczniów jak A. Pałka oraz znani dyrygenci: Antoni Wit oraz Jerzy Salwarowski.

W latach 1971–1974 pełnił również funkcję dyrektora muzycznego (Generalmusikdirektora) w Düsseldorfie. W tym okresie zyskał również popularność jako twórca i prezenter programu telewizyjnego „Nie taki diabeł straszny”, który ukazywał piękno muzyki poważnej w Polsce. W latach 1980-1995 uczył dyrygentury w Akademii Muzycznej w Warszawie, a w gronie jego uczniów znajdowali się m.in. Warcisław Kunc, José Maria Florêncio oraz Barbara Sobolczyk.

Henryk Czyż występował w niemal wszystkich krajach europejskich, jak również w Ameryce Południowej i Stanach Zjednoczonych. Dyrygował orkiestrami m.in. z Leningradu, Berlina, Sztokholmu oraz BBC. Jego twórczość muzyczna zaowocowała licznymi nagraniami dla firm takich jak Polskie Nagrania, Philips, Harmonia Mundi i wiele innych, zdobywając prestiżowe nagrody, w tym Grand Prix du Disque za nagranie Pasji Pendereckiego w 1967 roku oraz Grand Prix Mondial za kwadrofoniczne nagranie „Raj i Peri” Schumanna w 1974 roku. W jego bogatym repertuarze szczególne miejsce zajmowały muzyka oratoryjna, klasyczna oraz dzieła współczesnych kompozytorów.
W latach 1966–1969 blisko współpracował z Krzysztofem Pendereckim, prowadząc prawykonania takich utworów jak „Pasja” oraz „Diabły z Loudun”. Na wieczną spoczynek odszedł, zostawiając po sobie ślad w historii muzyki, a jego ostatnia ziemska siedziba to Cmentarz Wojskowy na Powązkach w Warszawie (kwatera G-15-6).

Odznaczenia

Henryk Czyż, znany muzyk, został uhonorowany licznymi odznaczeniami za swoje znaczące osiągnięcia w dziedzinie sztuki muzycznej.

• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski,
• Złoty Krzyż Zasługi w 1953 roku,
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, który otrzymał w 1958 roku,
• Medal 40-lecia Polski Ludowej przyznany w 1984 roku,
• Nagroda Ministra Kultury i Sztuki I stopnia w 1969 roku;
• Nagroda Ministra Kultury i Sztuki I stopnia w 1975 roku,
• Nagroda Państwowa I stopnia za całokształt działalności artystycznej, przyznana w 1978 roku,
• Nagroda I stopnia Ministra Obrony Narodowej w dziedzinie muzyki, którą otrzymał w 1988 roku.

Kompozycje

Henryk Czyż, znany jako utalentowany kompozytor, stworzył liczne dzieła, które odzwierciedlają jego wyjątkowy styl oraz zamiłowanie do różnorodnych form muzycznych. Poniżej przedstawiamy zestawienie jego najważniejszych kompozycji.

• Pastereczka na głos wysoki i fortepian z 1941 roku,
• Tryptyk na orkiestrę symfoniczną stworzony w 1948 roku,
• Pożegnania – trzy pieśni na głos niski i fortepian, do słów Aleksandra Puszkina, również z 1948 roku,
• Etiuda na orkiestrę symfoniczną z lat 1948-49,
• Wesele, kantata na tenor, chór mieszany i orkiestrę, do słów Brunona Jasieńskiego (1949),
• Divertimento B-dur [wersja I] na orkiestrę kameralną (1949-50),
• Concertino na fortepian i orkiestrę z lat 1949-62,
• Kwartet na flet, obój, klarnet i fagot (1950),
• Wariacje symfoniczne na temat polski na orkiestrę (1950-52),
• Wariacje Fortepianowe (1951), a także: Rondo na fortepian i małą orkiestrę symfoniczną (1952); Impresje taneczne na małą orkiestrę symfoniczną (1952); Uwertura na orkiestrę symfoniczną (1954),
• Białowłosa – musical z 1962 roku, oraz: Dwie arie buffo na głos basowy i fortepian do słów kompozytora (1964-74); Trzy pieśni żartobliwe na głos niski i fortepian (1964); Aria Bałandaszka na głos tenorowy, inspirowana niedokończoną operą ONI Stanisława Ignacego Witkiewicza (1965),
• Kynolog w rozterce, opera komiczna w jednym akcie (1965), a także: Sny muzykalne – dwie pieśni na sopran i fortepian (1966); Divertimento B-dur [wersja II] na orkiestrę kameralną (1977); Divertimento per otto (1977),
• Etiuda Kreutzerowska Nr 1 a-moll na orkiestrę smyczkową (1979), oraz: Etiuda Kreutzerowska Nr 2 C-dur na orkiestrę symfoniczną (1979); Etiuda Kreutzerowska Nr 8 E-dur na orkiestrę symfoniczną (1979); Etiuda Jazzowa na kwartet smyczkowy (1982),
• Inge Bartsch – poemat liryczny z 1982 roku,
• Canzona Di Barocco na orkiestrę smyczkową (1983),
• Rondo na flety i kontrabas z 1992 roku,
• Joy Of Swinging Music, suita taneczna na kwartet fletowy i kontrabas (1995),
• Tryptyk na głos i orkiestrę smyczkową (1999).

Aranżacje i opracowania

• Suita „Wlazł kotek na płotek” na orkiestrę symfoniczną (wariacje symfoniczne).

Publikacje

Henryk Czyż, jako muzyk i twórca kultury, pozostawił po sobie szereg znaczących publikacji, które weszły na stałe do kanonu literatury muzycznej. Poniżej przedstawiamy listę jego najważniejszych dzieł literackich.

• Ucieczka spod klucza, Warszawa 1973; tłumaczenie na język niemiecki pt. Giocoso ma non troppo, Berlin 1974,
• Porcelanowy amorek, Warszawa 1977,
• Jak z nut, Warszawa 1978,
• Serkal i inne tizery, Łódź 1978,
• Nie taki diabeł straszny – gawędy telewizyjne, Łódź 1979,
• Tizery, Warszawa 1988,
• Scriptease, Warszawa 1988, ISBN 83-211-0995-0,
• Pamiętam, jak dziś, Warszawa 1991, ISBN 83-00-03488-9,
• Niewczesne żarty, Warszawa 1995.

---

Oceń: Henryk Czyż (muzyk)

---