Twierdza Grudziądz

---

Lokalizacja i budowa Cytadeli

W wyniku I rozbioru Polski, Grudziądz wszedł w skład Prus, co zrodziło potrzebę ochrony dolnej Wisły. Celem tego działania było zapewnienie bezpieczeństwa dla linii komunikacyjnych między Pomorzem Gdańskim a pruskimi ziemiami położonymi na prawym brzegu rzeki. W tym czasie twierdze w Gdańsku i Toruniu znajdowały się wciąż pod kontrolą innych władców. Znaczącą inwestycją stała się budowa obiektu na dużym płaskowyżu, zlokalizowanym na północ od centrum miasta, w odległości 1,5 km. Twierdza została usytuowana w najwyższym punkcie wału wiślanego, na wysokości 68,1 m n.p.m., co dawało jej strategiczną przewagę, ponieważ znajdowała się 60 metrów nad poziomem rzeki.

Obiekt ten od północy i wschodu ogranicza rzeka Osa, natomiast od strony południowej płynie kanał Trynka. Autorem projektu był Paul von Gontzenbach, który miał wcześniej doświadczenie w budowie twierdzy w Srebrnej Górze, znajdującej się na Śląsku. Nadzór nad przebiegiem budowy sprawował osobiście król Fryderyk II.

Prace budowlane zainaugurowano 6 czerwca 1776 roku, co zostało uwiecznione przez kamień postawiony na terenie donżonu. Już na początku sierpnia rozpoczęto intensywne prace budowlane. Von Gontzenbach dysponował nie tylko odpowiednią ilością materiałów budowlanych, ale także zespołem wyspecjalizowanych rzemieślników oraz robotników. W celu wykopania podziemnych tuneli zatrudniono górników. W czerwcu 1776 roku na placu budowy pracowało blisko 6918 osób, w tym 367 murarzy.

Pierwotnie budowa miała być ukończona w przeciągu czterech lat, jednak z różnych przyczyn opóźnienia były nieuniknione, ponieważ w 1782 roku obiekt nadal nie był gotowy. Jednym z problemów był brak cegły, co zmusiło budowniczych do rozbiórki starych zamków krzyżackich w Rogóźnie oraz Grudziądzu, z których pozyskano materiały. W kolejnych etapach budowy, fundamenty wschodniej części Bastionu I wzniesiono z kamienia.

Nieustannie rosło zapotrzebowanie na cegły, a ich łączna ilość konieczna do budowy miała wynieść aż 11 milionów. Aby zaspokoić ten popyt, uruchomiono cegielnię, położoną na południe od twierdzy, do obsługi której przybyło 180 cegielników, głównie z Prus. Choć w 1821 roku cegielnia została rozszerzona i zainstalowano w niej nowe piece, to już w połowie XIX wieku przestała być czynna.

Budowniczowie napotykali liczne trudności techniczne, zwłaszcza przy tworzeniu tarasów oraz pochylni na skarpie wiślanej, gdzie strumienie i źródła stanowiły poważną przeszkodę. Często okazywało się, że niektóre budowle musiały być fundamentowane znacznie głębiej, niż pierwotnie planowano. Wg kosztorysu przygotowanego przez von Gontzenbacha, całkowity koszt budowy miał wynieść około 1.800.000 talarów, jednak szybko okazało się, że te prognozy były nierealistyczne. W wyniku cięć budżetowych zrezygnowano z części projektowanych chodników, które miały skutecznie bronić przed oblężeniami. W ramach pierwotnych planów zakładano wykonanie 56.400 metrów takich chodników, jednak zrealizowano jedynie 1.246 metrów. Dodatkowo, wzdłuż wałów bastionów i rawelinów umieszczono miny demolacyjne, które miały na celu zniszczenie własnych umocnień w razie zajęcia ich przez przeciwnika.

Ostateczna budowa twierdzy zakończyła się w 1789 roku. Całkowity koszt inwestycji wyniósł 3.671.146 talarów, co znacznie przekroczyło pierwotnie zakładane wydatki.

Okres wojen napoleońskich

Pojawienie się oddziału armii Napoleona w Dragaczu w dniu 15 listopada 1806 roku wywołało ogólną panikę w Grudziądzu. W związku z tym, Fryderyk Wilhelm III, który akurat przebywał w mieście z żoną, w pośpiechu zdecydował się na ewakuację, kierując się na północny wschód.

Gubernator Grudziądza, Guillaume René Baron de l’Homme, był zobowiązany do przygotowania obrony twierdzy. W początkowej fazie kampanii dysponował garnizonem składającym się z dwóch batalionów oraz dwóch kompanii. Na przełomie 1806 roku, siły pruskie zwiększyły swoje szeregi o trzy dodatkowe bataliony piechoty oraz jeden szwadron huzarów. Dodatkowo, Cytadela została wzmocniona znaczącą ilością artylerii, obejmującą 154 armaty, 35 haubic oraz 16 moździerzy. Choć generał Courbière mógł liczyć na 5808 żołnierzy w swojej załodze, to jednak ich różnorodność etniczna stwarzała liczne trudności w dowodzeniu; w skład garnizonu wchodziły bowiem polskie, litewskie, rusinskie, a nawet szkockie jednostki. Ta różnorodność narodowościowa przyczyniła się do poważnych problemów w koordynacji działań.

Pierwsze starcie z wojskami francuskimi miało miejsce 4 grudnia 1806 roku w Mniszku, jednak przez następny miesiąc nie doszło do żadnych incydentów z przeciwnikiem.

Oblężenie w 1807

W pierwszych dniach stycznia 1807 roku, na lewym brzegu Wisły, pojawił się oddział polskich powstańców, pod dowództwem majora Dominika Dziewanowskiego, który rozlokował się w Dragaczu, prowadząc patrole brzegiem Wisły, ale unikając działań ofensywnych przeciwko Prusakom. W połowie stycznia do Grudziądza dotarła Brygada Hesko-Darmstadzka, która natychmiastowego przystąpiła do szturmu na miasto. Prusacy, broniąc jedynie północnej części Grudziądza za pomocą 400 żołnierzy i dwóch dział, szybko zrezygnowali z walki i wycofali się w kierunku Cytadeli, zajmując wcześniejsze umocnienia polowe.

Pod koniec stycznia pod Grudziądzem zjawiła się kompania piechoty, kierowana przez kapitana Jana Barankiewicza, która zajęła Wielki Lubień. Jednostka ta miała na celu wsparcie polskiego zgrupowania pod dowództwem generała Henryka Dąbrowskiego. Regularne kontakty z Polakami zaczęły prowadzić do dezercji z pruskiej załogi Cytadeli, co potwierdzają źródła mówiące o ucieczce podoficera oraz ośmiu żołnierzy.

W miarę przystępowania Rosji do wojny oraz chwilowych sukcesów Rosjan w Prusach Wschodnich, siły Wielkiej Armii musiały opuścić zdobyty terenu. Chociaż po pewnym czasie powróciły pod Grudziądz, miasto nadal pozostawało w rękach pruskich. Dezercje w oddziałach pruskich zaostrzyło przybycie do Wielkiego Lubienia 11 Pułku Piechoty, kierowanego przez pułkownika Józefa Wasilewskiego, który liczył 1600 żołnierzy. Wkrótce, do okolic Grudziądza ściągnęły inne polskie jednostki, a plany szturmu zaczęły nabierać realnych kształtów.

Wsparci przez bataliony heskie, Polacy zdobyli Grudziądz 11 lutego. Szturm na Cytadelę jednak się nie powiódł. Po 12 lutego, pod Grudziądz dotarła Legia Kaliska pod dowództwem generała Józefa Zajączka, co oznaczało początek rzeczywistej blokady twierdzy. W operacjach brały udział między innymi bataliony 2 i 4 Pułku Piechoty Księstwa Warszawskiego. Choć siły oblegające były zbyt wąskie i pozbawione odpowiedniej artylerii, zredukowane do sporadycznych starć artyleryjskich, jedno z działań mogło spowodować uszkodzenia samego miasta oraz Wieży Klimek, usytuowanej na Górze Zamkowej.

Przed nadejściem wiosny 1807 roku, u żołnierzy zaczęły pojawiać się epidemie; zmarło ponad 700 obrońców, podczas gdy liczba atakujących pozostała nieznana. Z danych wynika, iż od końca kwietnia do połowy maja, w polskich oddziałach ubyło 200 żołnierzy, a przynajmniej część z nich zmarła na skutek epidemii.

Gdy Gdańsk upadł, pod Grudziądzem przybyła artyleria oblężnicza, co zintensyfikowało przygotowania do szturmu. Rozpoczęto budowę wałów ziemnych od strony północno-wschodniej Cytadeli, gdzie umieszczone miały być działa. Od 27 czerwca, przystąpiono do sypania kolejnego wału, bliższego do Cytadeli. W dniu, gdy pierwotnie planowano generalny szturm, doszło do zawieszenia broni na wieść o rozejmie po bitwie pod Frydlandem (14 czerwca), co miało wpływ na negocjacje prowadzące do traktatu pokojowego w Tylży. Na jego mocy, tereny Grudziądza leżące na północ od kanału Trynka pozostały pod kontrolą pruską, a Grudziądz stał się jedną z niewielu twierdz, które pozostały nietknięte przez wojska napoleońskie.

Po kongresie wiedeńskim

Po zakończeniu wojen napoleońskich, sytuacja infrastruktury obronnej w Grudziądzu uległa znaczącej zmianie. Pomimo zakończenia konfliktów, Prusacy nie kontynuowali większych prac nad rozbudową istniejących umocnień. W miarę upływu lat, stan fortyfikacji ulegał stopniowej degradacji. Przykładem tego procesu była likwidacja lunet i niektórych rawelin w obszarze przeciwstoku. Cytadela zaczęła pełnić rolę przede wszystkim koszarową oraz magazynową.

Dodatkowo, stała się ona miejscem internowania polskich wojsk po powstaniu listopadowym, a także więzieniem dla przeciwników politycznych, takich jak pułkownik Edmund Callier. Zwłaszcza interesujący był bunt żołnierzy pruskich narodowości polskiej, który miał miejsce 30 kwietnia 1862 roku, a dowodzony był przez Gotfryda Klatta. Choć wydarzenie to miało poważne implikacje społeczne, nie doprowadziło do żadnych większych konsekwencji.

W grudniu 1870 roku, z cytadeli próbował uciec Félix Gustave Saussier, pułkownik francuski przetrzymywany jako jeniec w czasie wojny. W 1872 roku zapadła decyzja rządowa o oficjalnej likwidacji twierdzy. Mimo to, obiekty fortyfikacyjne były wykorzystywane do testowania nowych rodzajów armat oraz amunicji. Niezwykle interesujący był fakt, że funkcja twierdzy była ponownie przywracana Grudziądzowi dość wielokrotnie.

W szczególności można wymienić dwie kluczowe daty: pierwszą, związaną z budową mostu na Wiśle, która miała miejsce w latach 1876–1888 oraz drugą, przypadającą na 1 września 1944 roku, w związku z ofensywą Armii Czerwonej. Grudziądz był także siedzibą sztabu 35 Dywizji Cesarstwa Niemieckiego, która w 1912 roku została przeniesiona do Torunia. Dodatkowo, w mieście stacjonowały również:

• sztab 35 Brygady Kawalerii (niem. 35. Kavallerie-Brigade),
• 4 Pułk Strzelców Konnych (niem. Jäger-Regiment zu Pferde Nr. 4),
• sztab 35 Brygady Artylerii Polowej (niem. 35. Feldartillerie-Brigade),
• 71 Artylerii Polowej Groß-Komtur (niem. Feldartillerie-Regiment Nr. 71 Groß-Komtur),
• Landwehr-Inspektion Graudenz.

Okres międzywojenny

W 1920 roku twierdza, a także miasto, zasiliły szeregi Polski, co miało ogromne znaczenie w kontekście odzyskiwania niepodległości. W tym samym czasie, w 1919 roku, w murach tej imponującej budowli znajdował się Józef Wrycza, potocznie nazywany księdzem generałem, jednak jego prawdziwy stopień to podpułkownik Wojska Polskiego, a jego los był niezwykle dramatyczny.

Wkrótce po przejęciu twierdzy przez Polskę zaczęły pojawiać się różne plany dotyczące przyszłości Cytadeli. Istniała propozycja, która zakładała zrównanie obiektu z ziemią. Z zamiarem tym wiązała się chęć zatrudnienia bezrobotnych, jednak projekt ten nie doczekał się realizacji.

W latach 1920-1939 forteca służyła nadal celom wojskowym, mimo że postęp technologiczny, w tym rozwój lotnictwa, rzucał cień na tradycyjne umocnienia. W grudziądzkiej Cytadeli stacjonował 18 Pułk Ułanów Pomorskich oraz 16 Pułk Artylerii Polowej, który w 1931 roku został przekształcony w 16 Pomorski Pułk Artylerii Lekkiej. Oprócz tego, w twierdzy zlokalizowane były magazyny wojskowe, znane jako Składnica Materiału Intendenckiego. W niektórych budynkach koncentrowano również działalność Centrum Wyszkolenia Kawalerii.

Za administrowanie, konserwację oraz modernizację obiektów twierdzy odpowiadało Szefostwo Fortyfikacji Grudziądz. Ostatnie miesiące funkcjonowania tej jednostki pod przewodnictwem mjra sap. Karola Wilińskiego stanowiły zwieńczenie długiej i burzliwej historii grudziądzkiej fortecy.

II wojna światowa

Grudziądz znalazł się pod niemiecką okupacją już 4 września 1939 roku. W tym czasie Niemcy wykorzystywali Twierdzę nie tylko jako poligon doświadczalny, ale także przechowywali tam materiały w magazynach. Gdy front wschodni zbliżał się, Adolf Hitler zadecydował o przekształceniu miasta w silnie strzeżoną twierdzę, która miała być broniona za wszelką cenę. W ramach tego planu przygotowano z góry dwa pasy obronne: zewnętrzny i wewnętrzny, obejmujące dawne fortyfikacje obozu warownego. Cytadela miała stanowić główny punkt oporu.

Wojska radzieckie oraz Polacy, zgrupowani w jednostkach II Frontu Białoruskiego pod dowództwem generała Pawła Batowa, prowadziły zacięte walki o Grudziądz od końca stycznia do 5 marca 1945 roku. W ostatnich dniach stycznia Twierdza została otoczona pierścieniem wojsk z różnych kierunków. 14 lutego generał Fricke wydał rozkaz, w którym zalecał mieszkańcom opuszczenie miasta i udanie się do Dragacza. Jednak niewielu zdecydowało się na spełnienie tego nakazu. W drugiej połowie lutego wojska radzieckie zdobyły przedmieścia Grudziądza.

Podczas odwrotu hitlerowcy usiłowali zniszczyć wiele budynków, jednak część z tych planów została udaremniona przez ruch oporu. Na początku marca radzieckie jednostki dotarły do centrum Grudziądza. W niektórych operacjach wykorzystywano inne forty twierdzy, jak Dąb i Strzemięcin, natomiast sama Cytadela wciąż pozostawała w użyciu jako wsparcie dla wojsk okupacyjnych.

Miasto było przystosowywane od początku pod atak ze strony wschodniej, ale systemy fortyfikacji okazały się przestarzałe. Niemieckie oddziały, pokonane w walkach, schroniły się w Cytadeli, jednak widząc bezsens dalszego oporu, generał major Ludwig Fricke podpisał akt kapitulacji 6 marca. Wojska niemieckie opuściły twierdzę w zwartym szyku, przy eskortowaniu przez radzieckich żołnierzy. Do niewoli trafiło 117 oficerów oraz około 5000 żołnierzy. Tego dnia, o godzinie 21:00, w Moskwie odbył się dwudziestokrotny salut artyleryjski z 224 dział, celebrujący zdobycie miasta.

Cytadela obecnie

Cytadela w Grudziądzu, wciąż będąca aktywnym obiektem wojskowym, zachowuje swój historyczny charakter. Na jej terenie funkcjonują liczne jednostki wojskowe, a także magazyny związane z działalnością wojskową. Spośród zachowanych elementów dawnej twierdzy wyróżnia się donżon, otoczony pozostałością wałów oraz kazamatami, a także obie bramy, z których jedna stanowi część czterech pochylni. W obrębie donżonu szczególnie odznacza się dwukondygnacyjny Wielki Magazyn oraz klasycystyczny budynek dawnej komendantury, usytuowany w centralnym punkcie dziedzińca.

Warto podkreślić, że wszystkie pięć bastionów oraz cztery raweliny przetrwały do dzisiaj, choć ich stan jest zróżnicowany. Zachowały się również chodniki w przeciwskarpie, obiegające menu i chodniki przeciwminowe. Oprócz tego, sucha fosa jest w całkiem dobrym stanie, co jest istotnym atutem tej fortecy. W niektórych, rzadko używanych chodnikach można napotkać pewne populacje nietoperzy, które zyskały azyl – szacuje się, że może być ich aż 1000. Otwierając bramy Cytadeli dla turystów, należy uzyskać wcześniej zgodę od władz wojskowych, jednak w wybrane dni, które określane są jako „Dni otwarte Cytadeli” (np. 11 listopada czy 3 maja), jest to możliwe bez przeszkód.

Od 2011 roku obiekt jest zarządzany przez Jednostkę Wojskową 4503, a oprowadzanie po Cytadeli odbywa się dzięki przewodnikom z Wojskowego Stowarzyszenia Kulturalno-Edukacyjnego „RAWELIN”. Ich obecność gwarantuje, że zwiedzający uzyskają cenne informacje na temat historii i architektury tego miejsca.

Szlak po fortyfikacjach

W sierpniu 2007 roku stworzono nowy pieszy i rowerowy szlak turystyczny, który prowadzi do najważniejszych fortyfikacji znajdujących się w okolicy. Trasa rozciąga się wokół Grudziądza, zaczynając od Fortu Strzemięcin, a następnie przechodzi przez sąsiedni schron IR9, Fort Lasek Miejski, Baterię Półpancerną Leśny Dwór, Księże Góry, schron przy ulicy Kasztanowej oraz Fort Tarpno, Świerkocin, Nową Wieś i Parski. Cała trasa kończy się w Cytadeli na Dziele Rogowym.

Szlak został oficjalnie otwarty 2 września 2007 roku zorganizowanym rajdem rowerowym „Do Twierdzy de Courbière’a”, który zgromadził ponad 160 uczestników. Warto zaznaczyć, że przewodnicy z Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji zaoferowali zainteresowanym możliwość zwiedzania istotnych zabytków fortyfikacyjnych, w tym także podziemi samej Cytadeli.

Dzieło Rogowe Cytadeli

„Imponująca budaowa została wzniesiona w latach 1788–1789 według wizji Pawła von Gontzenbacha. Pełniła funkcję tzw. dzieła zewnętrznego Cytadeli, które było wysunięte w stronę miasta. Istotnym jej zadaniem było wzmacnianie bezpieczeństwa poprzez zapewnienie wsparcia ogniem flankowym, co znacząco poprawiało obronę podejścia do Bramy Górnej.

Główna część konstrukcji składała się z dzieła rogowego, które obejmowało dwa półbastiony. Za wewnętrzną fosą wznosił się jednocześnie solidny trawers artyleryjski, stanowiący kluczową część obrony. Możliwość komunikacji z Cytadelą zapewniała specjalnie zaprojektowana linia – kryta droga. Całość otaczała fosa oraz mur przeciwskarpy, wspomniana kryta droga i strome stoki bojowe.

Warto zaznaczyć, że rozbudowana była także sieć chodników przeciwminowych, co dodatkowo zwiększało możliwości obronne obiektu. Po zakończeniu II wojny światowej, Dzieło Rogowe zostało częściowo zniszczone poprzez wysadzenie, aby pozyskać cegłę. Mimo to, do dziś zachowały się liczne interesujące elementy oraz długie korytarze podziemne, które można odkrywać.

Obiekt jest dostępny do zwiedzania, ale warto pamiętać o zachowaniu ostrożności podczas eksploracji. Mieści się pomiędzy dzisiejszymi ulicami Czwartaków, Saperów i Jagiełły.

Inne umocnienia Twierdzy

Warto poznać szereg umocnień, które tworzyły część Twierdzy Grudziądz. Na szczególną uwagę zasługują:

• Fort Dąb,
• Fortyfikacje Kępy Fortecznej,
• Fort Tarpno,
• Fort Świerkocin,
• Fort Nowa Wieś,
• Fort Parski,
• Bateria północna,
• Fort Mała Księża Góra,
• Fort Wielka Księża Góra,
• Fort Strzemięcin,
• Południowy Front Nizinny,
• Fort Gać,
• Fort Lasek Miejski,
• Fort Tuszewo,
• Bateria Półpancerna Leśny Dwór.

Fort Dąb

Ostatnim fortem, który powstał przed wybuchem I wojny światowej, jest Fort Dąb, zbudowany około 1907 roku. Jego głównym zadaniem była ochrona wjazdu do miasta od strony Olsztyna oraz wypełnienie luki między Księżymi Górami a Kępą Forteczną. Fort znajduje się w pobliżu jeziora Tarpno oraz ulicy Makowej, a jego schron piechoty wykonany został w technologii żelazobetonowej, co czyni go jedynym zarysowującym styl fortów tamtego okresu.

Ciekawym elementem tego fortu były trzy wartownie wzmacniane blachą falistą, które wciąż górują nad okolicznym terenem. Dotychczas stan obiektu jest dobry, a miejsce to można zwiedzać. Oprócz schronów, w 1944 roku dodano dwa schrony typu „tobruk”, które wzbogaciły już i tak bogatą infrastrukturę fortu. Fort Dąb odegrał znaczącą rolę w 1945 roku podczas walk o Grudziądz, gdzie stał się uczestnikiem intensywnych działań obronnych.

Fortyfikacje Kępy Fortecznej

Fort Tarpno

W pobliżu ogrodów działkowych, tuż za skrzyżowaniem dróg do Malborka i Olsztyna, zachował się Fort Tarpno. Wybudowany w latach 1896-1898, świetnie spełniał swoją funkcję jako punkt obronny. Warta uwagi jest solidna konstrukcja schronu koszarowego, który opiera się na potężnym, trzema metrami grubym sklepieniu betonowym.

Obiekt otoczony jest wałami ziemnymi i wartowniami, które są tylko nieznacznie uszkodzone. Dzięki minimalnemu stopniowi dewastacji można zobaczyć architekturę fortu, która przypomina Fort Lasek Miejski. Warto również zwrócić uwagę na boniowania wokół otworów usytuowanych w drzwiach i oknach schronu.

Fort Świerkocin

Fort Świerkocin, wybudowany w latach 1900-1902, charakteryzuje się solidnym zabezpieczeniem w postaci 1,75 m grubości ścian z betonu oraz blachy falistej. W otoczeniu obiektu znajdują się cztery wartownie, które dopełniają jego obronnych możliwości. Dzisiaj obiekt zachował się w bardzo dobrym stanie i stanowi atrakcję turystyczną.

Fort Nowa Wieś

Również wybudowany w latach 1900-1902, Fort Nowa Wieś jest architektonicznie podobny do Fortu Świerkocin. Jego stan jest dość dobry, chociaż niektóre elementy schronu głównego są zdewastowane. Warto zwrócić uwagę na relicty wyposażenia, które pozostały z czasów budowy, w tym napisy w języku niemieckim, które wciąż można dostrzec na ścianach.

Fort Parski

Fort Parski, usytuowany na wyniosłym cypelku Kępy Fortecznej, jest znany ze swojej budowy piechoty oraz małego schronu otoczonego ziemnym nasypem. Grubość stropów wznosi się do 1,75 m. Stav fortu jest odpowiedni do zwiedzania, a choć mniejszy schron pozostaje zamknięty, to jednak wartownie wciąż cieszą się zainteresowaniem turystów.

Bateria północna

Usytuowana na północ od Cytadeli, Bateria północna była przystosowana do obsługi 6 dział o kalibrze 100 mm. Na zrewitalizowanym terenie można dostrzec jedynie ruiny schronów, które stosunkowo dobrze zachowały się jak na warunki po wojenne. To miejsce, które jest pełne historii oraz znaczenia strategicznego, które posiadało w trakcie obrony miasta.

Fort Wielka Księża Góra

Od 1891 roku we Fortecy Wielkiej Księża Góry wybudowano schrony piechoty oraz amunicyjne. Grubość ich konstrukcji sięgała 320 mm, co świadczy o ich solidności. Fort wzniesiono z myślą o obronie i posiadał wiele interesujących elementów, jak system obserwacyjny oraz podziemne przejścia między obiektami.

Fort Mała Księża Góra

Fort Mała Księża Góra działał już z dwoma schronami piechoty – jednym w konstrukcji ceglano-betonowej i drugim w czystym betonie, mogącym pomieścić jednocześnie 165 żołnierzy. Miejsce to otoczone było wałami oraz punktami obserwacyjnymi, co dziś czyni je bardzo ciekawym obiektem do zwiedzania.

Fort Strzemięcin

Fort Strzemięcin, zbudowany na wysokim brzegu Wisły, jest jednym z najstarszych obiektów fortyfikacyjnych w Grudziądzu. Potrafił efektywnie zabezpieczać lądowe oraz wodne podejścia do miasta, a obecne ruiny oraz zachowane elementy, jak sucha fosa, są niezwykle interesujące dla miłośników historii. Był miejscem, gdzie w 1945 roku toczyły się zacięte walki.

Południowy Front Nizinny

W skład tego frontu wchodziły umocnienia takie jak Fort Gać oraz Lasek Miejski, których celem była ochrona południowej części miasta. To miejsce można uznać za jednocześnie idealne do szkolenia oraz współczesnych działań militarnych. Baterie i stanowiska obserwacyjne ukazują głębię stratyfikacji obronnej regionu.

Fort Gać

Fort Gać, usytuowany po wschodniej stronie szosy, podtrzymywał solidne konstrukcje zdolne pomieścić sporą liczbę żołnierzy. Pomimo upływu lat, niektóre elementy tego fortu pozostają jeszcze do odkrycia dla historyków.

Fort Las Miejski

Ten fort, słynący z imponującej konstrukcji i zachowanych wałów, stanowi doskonały przykład fortów budowanych w tym okresie. Dziś jest dostępny do zwiedzania, co przyciąga wielu turystów, chcących poznać historię tego miejsca.

Fort Tuszewo

Fort Tuszewo, budowany w latach 1905-1906, miał spełniać rozległe zadania obronne. Choć wiele z jego pozostałości zostało zniszczonych, warto zapamiętać jego znaczenie w strategii obrony regionu.

Bateria Półpancerna Leśny Dwór

Bateria, która przyciąga uwagę swoją nowoczesną budową, miała potężne działka oraz konstrukcję, która dotrwała do dnia dzisiejszego. Warto zwrócić uwagę na jej specyfikę techniczną oraz możliwości bojowe, jakie posiadała w trakcie swojej aktywności.

Obronny most w Grudziądzu

Most, mający długość 1,092 km oraz 11 przęseł, był kluczowym punktem w transporcie kolejowym podczas II wojny światowej. Mimo upływu lat, jego struktura oraz strategia obronna pozostają niezwykle interesujące dla tych, którzy pragną zgłębić historię Grudziądza.

Nazewnictwo

W kontekście twierdzy Grudziądz, kluczowym elementem jest nazewnictwo, które odzwierciedla zarówno historię, jak i funkcje poszczególnych obiektów. W poniższej tabeli przedstawiono różne nazwy, które były używane w różnych okresach, ich polskie odpowiedniki, a także lata budowy.

Okres zaboru pruskiego – niemiecka nazwa	Nazwa w języku polskim	Okres międzywojenny	Rok budowy
Stremotzin	Strzemięcin	–	1896
Stadtwald (Neuhof – West)	Las Miejski (Nowy Dwór – Zachód)	Fort Chłapowskiego	1896–98
Gatsch (Neuhof – Ost)	Gać (Nowy Dwór – Wschód)	–	1896–98
Schirmlaffettenbatterie Waldhof	Bateria Leśny Dwór	–	1898–1902
Tusch	Tuszewo	Fort Bema	1905–06
Grosser Pfaffenberg	Wielka Księża Góra	Fort Dąbrowskiego	1889–98
Kleiner Pfaffenberg	Mała Księża Góra	Fort Łukasińskiego	1891–98
Eichenkranz	Dąb (Wieniec Dębowy)	Fort Jabłonowskiego	1907
Tarpen	Tarpno	–	1896–98
Tannenrode (Neudorf – Ost)	Świerkocin (Nowa Wieś – Wschód)	Fort Prądzyńskiego	1900–02
Neudorf West	Nowa Wieś Zachód	Fort Dwernickiego	1900–02
Eisenbahn Batterie	Bateria Kolejowa	–	1905
Parsken	Parski	Fort Czarneckiego	około 1900–03
–	Dzieło rogowe Cytadeli	Fort Kościuszki	1776–89
Die Zitadelle	Cytadela	Fort Mestwina	1776–89

---

Oceń: Twierdza Grudziądz

---